Op de vraag waarom ze als antropoloog wilde werken, antwoordt Jitske Kramer met “volstrekte nieuwsgierigheid”. Waarom doen mensen de dingen die ze doen en waarom doen ze dat niet anders? Haar reis naar West Afrika vorig jaar waar ze op bezoek mocht bij een voodoo priester heeft diepe indruk op haar gemaakt. Haar ervaringen zijn een rode draad in haar TED talk die ze op 10 september geeft tijdens het eerste TEDxWassenaar event.”

Waarom vinden we aan deze kant van de wereld iets ‘normaal’ en waarom wordt dit ergens anders als raar gezien? Wie bepaalt dit? Vragen die Jitske op jonge leeftijd al had. Toen ze ouder werd, kwam daar nog een fascinatie bij. “Waarom slaan we elkaar over dit verschil in meningen de hersens in? Het is toch mooi dat we de dingen anders doen? Waarom maken we daar zoveel ruzie over? Cultuur geeft ons een kader aan wat we goed en fout vinden, wat mooi is en wat lelijk en wat we waar vinden en wat niet. Zonder die kaders heeft niets betekenis van zichzelf. Ruzie ontstaat als we met elkaar gaan bedenken wie wat mag bepalen over wat goed is en wat we mooi vinden. Als we anders kijken en we komen elkaar niet tegen, dan maakt het niet uit. Het wordt lastiger als we samen moeten werken en we hetzelfde willen, zoals goede scholing, zorg, werkgelegenheid en al die factoren die een samenleving verbindt.”

Reis naar Togo

Hoe ouder ze werd, hoe meer ze van de wereld zag, en de wrijving tussen mensen en groeperingen duidelijk zichtbaar en voelbaar werd. Ze had graag een theateropleiding willen doen, maar het werd toch een studie antropologie. “Een studie die zou leiden naar werkeloosheid, zei men. Bij beide studies kijk je waarom mensen de dingen doen die ze doen. Ik had toen wel al het idee dat als ik later groot zou zijn, ik samen met een fotograaf naar een ver land zou gaan.” Dat heeft even geduurd, maar vorig jaar was het zo ver: een reis naar Togo in West Afrika, waar ze op uitnodiging van een voodoo priester naartoe is gegaan, mét fotograaf.

Als we aan voodoo denken, denken we al snel aan enge poppetje en donkere magie. Dit is volgens Jitske een te eenduidig beeld, gevoed door de Hollywoord industrie. “Ik sprak met een priester die baalde dat voodoo zo’n imago had. Hij vroeg of ik naar Togo wilde komen om een voodoo ceremonie mee te maken. Dat heb ik gedaan en ik heb er een boek over geschreven. Voodoo is een reis naar jezelf. Ik kwam daar mezelf behoorlijk tegen. Het was zo’n andere context. Ik dacht dat ik de ceremonie zou observeren, maar hij had zeven priesters geregeld zodat ik vijf ceremonies kon ondergaan in tien dagen tijd. Dat is best intensief. Als je het hebt over wat goed of fout, lelijk of mooi of waar of onwaar is, dan hebben die tien dagen mij geconfronteerd met mijn eigen beeld van de wereld.”

“Uiteindelijk zal ik een uur met een geitje op schoot”

Zo werd ze gekoppeld aan haar eigen geboorte energie. “Dan moet je dus wel geloven dat er zoiets is, een geboorte energie. Ik moest het bos in, waar tijdens een ceremonie al mijn voorouders waren. Die ceremonie was bedoeld dat ik weer heel werd. Vervolgens moest ik mezelf naakt wassen met kruidenwater. Wat vind ik hiervan? Uiteindelijk zat ik een uur met een geitje op schoot. Dat was mijn zondebokje. Ik wist al: die gaat voor mij straks gedood worden. In dat uur werd ik geconfronteerd met veel levensvragen die daarbij horen. Is het oké dat die geit voor mij gedood wordt en hoe is dat anders dan het doden van een kip die vervolgens bij de Jumbo ligt? Er lag ook een dode duif tijdens de ceremonie, maar dat vond ik minder erg. Waarom heb ik daar een oordeel over? En ben ik straks nog van plan om vlees te gaan eten? Dat geitje ging opgegeten worden. Die kende ik een uur, waardoor ik het erger vond. Wat zal mijn omgeving hiervan vinden? In al het lawaai en het fysieke ongemak kon ik tijdens dat uur goed luisteren naar alles wat er door mijn lijf heen ging, en kwam ik tot een gesprek met mezelf, waar ik normaal gesproken niet de ruimte voor neem om naar te luisteren. In de confrontatie met een totaal andere context kwam ik mezelf tegen.”

Inmiddels eet ze geen vlees meer, iets wat ze al weinig deed. “Ik werd geconfronteerd met mijn eigen hypocrisie. Ik vind er wel wat van, de dierenindustrie, maar ik handelde er niet altijd naar. Tijdens die ceremonie heb ik wel gedacht: waarom doe ik dat niet altijd? Dat heeft wel op meer fronten in mijn leven impact gehad. Wat is het offer dat je brengt? Ik ben daar wel bewuster van geworden.” Maakt ze sinds haar reis naar Togo meer ruimte om naar haar lichaam te luisteren? “Het blijft lastig, want het leven raast door. Corona heeft wel geholpen, want die zorgt voor een bepaalde verstilling. Er is een beweging naar buiten uit de wereld gehaald, waardoor ik vaker alleen thuis ben. Die stilte kun je vullen met van alles en nog wat, maar na al mijn ervaringen en ook andere reizen die ik gemaakt heb, is daar het diepe besef hoe belangrijk het is om echt naar het lichaam te luisteren. En ook het besef dat wat zich aandient in zo’n moment van stilte, niet altijd zo leuk is. Je komt ook je schaduwkanten tegen, je verdriet, het niet weten. Dat is wel iets waar ik nu meer naar probeer te luisteren.”

Een woest aantrekkelijke plek

Ze is in 2006 met Human Dimensions gestart, eerst als ZZP’er, en later als bedrijf. Wat ze doet heeft iets idealistisch, dat weet ze. “We proberen de wereld te activeren zodat dit een woest aantrekkelijke plek wordt voor alles en iedereen. Dit doen we via lezingen, trainingen, presentaties, schrijven, films en televisie. De vorm is heel divers. Ik geef lezingen en masterclasses. De methode die we hanteren heet deep democracy, afkomstig uit Zuid Afrika. Hoe ga je om met verschil en hoe zorg je ervoor dat iedereen mee mag doen en mag beslissen? Ik heb hier ook een boek over geschreven. Daarnaast doen we ook advies en veranderingstrajecten binnen bedrijven.”

Binnenkort geeft ze haar derde TED talk, dit keer voor TEDxWassenaar, met als thema Finding your voice. “Ik werd door Anneke Brouwer gevraagd of ik iets over stilte kon vertellen. Wat is de rol en plek van stilte? Daar gaat het over. Dit thema is sinds corona alleen maar relevanter geworden. We zitten in een niet weten fase. We zijn een beetje verdwaald. Dan moet je goed luisteren naar kleine signalen en is stilte onontbeerlijk. Ik denk dat we door COVID in een morele crisis terecht zijn gekomen. Wat is de zorg waard, wat is een mensenleven waard, waar begint en eindigt onze verantwoordelijkheid? In de stilte tussen alle meningen zitten de antwoorden. Daar moeten we wel naar kunnen luisteren.”

“Het moment van luisteren is aangebroken”

Geluid wordt mooier als we de stilte kunnen toelaten, aldus Jitske. “Het moment van luisteren is aangebroken. Tuurlijk kan je dit afwisselen met praten, maar er mag meer naar elkaar geluisterd worden. Nieuwe gedachtes en ideeën vormen zich in de stilte tussen twee meningen. Dit vraagt van ons een bereidheid om geraakt te worden door wat een ander zegt en ook dat je je mening durft bij te stellen. Praktisch betekent dit: af en toe je mond houden en niet bedenken wat je gaat zeggen. Ben bereid te verdwalen in de woorden van een ander. Dan vindt er een echte ontmoeting plaats. Het is mijn streven om elke dag minstens vier echte ontmoetingen te hebben. Wie zit er tegenover me?”