Wit, zo’n 1,80 lang, 70 kilo en een ‘goed’ postuur. Dat is de reference man, de lat waartegen veel dingen in de gezondheidszorg, technologie, ons dagelijks leven en de arbeidsmarkt zijn afgemeten. Journalist Sophie Frankenmolen onderzocht in haar docuserie Reference Man wat er gebeurt als je níet op hem lijkt. Metro belde met haar: „In sommige gevallen gaat het over leven en dood.”

Er zijn namelijk ongeveer evenveel mannen als vrouwen op de wereld. Het ene geslacht komt misschien iets vaker voor, maar een groot verschil is het niet. Ook zijn er, zoals we allemaal weten, veel meer huidskleuren dan alleen de witte. Toch zijn veel dingen in onze samenleving getest met en afgestemd op die mannelijke, witte lat.

Veel mensen lijken op reference man, maar ook veel mensen niet. Een vrouw, bijvoorbeeld, of iemand met een gepigmenteerde huid. Welk effect heeft dat?

Reference Man

Nu denk je misschien ‘maakt zo’n meetlat echt zoveel uit?’ Jazeker. Het idee ontstond bij Frankenmolen toen ze las dat crashdummies, die autofabrikanten gebruiken om de veiligheid van auto’s af te stellen, man zijn. Een soort reference man wordt in een auto gezet, met honderden sensoren over zijn hele ‘lichaam’. „Die dummies zijn eigenlijk heel complexe computers”, legt Frankenmolen uit. „Zo meten ze welk effect een ongeluk heeft op spieren, bijvoorbeeld. Maar ze gebruiken vrijwel nooit een vrouwelijke pop. Dat heeft als gevolg dat vrouwen 47 procent meer kans hebben op ernstig letsel bij een auto-ongeluk. Toen ik dat voor het eerst zag, dacht ik ‘nee, dat kán gewoon niet’”, vertelt ze, nog steeds hoorbaar verontwaardigd. „Ik dacht ‘misschien op een ander continent, maar niet hier’.” Maar toen ze er meer over opzocht, kwam ze van een koude kermis thuis.

„Vrouwelijke dummies bestaan wel, maar dat zijn gewoon mini-mannen met twee knobbels op de borst. Nou, dat zijn geen vrouwen. Een écht representatieve vrouwelijke crashdummy bestaat niet. Daarnaast gebruiken fabrikanten ze niet altijd, omdat dat niet hoeft. Het kost te veel geld om auto’s twee keer te testen, op verschillende geslachten.” Wetgeving zou één van de oplossingen kunnen zijn voor het reference man-‘probleem’, maar het gesprek aanwakkeren is iets dat Frankenmolen vooral belangrijk vindt.

Je denkt misschien dat het ophoudt bij autoveiligheid, maar nee, reference man is nog veel nadrukkelijker aanwezig in onze samenleving. Veel medicijnen zijn getest op mannen en die ‘kenmerkende’ pijn in de linkerarm die je in films ziet bij een hartaanval: dat is een typisch mannensymptoom. Bij vrouwen uit het zich anders. Ook algoritmes, die in toenemende mate beslissingen voor ons nemen, zijn vaak getraind op data waar informatie over een niet-reference man ondervertegenwoordigd of afwezig is.

„In sommige gevallen gaat het over leven en dood, maar er zitten ook voorbeelden bij zoals dat van de temperatuur op kantoren. Dat is ingesteld op het metabolisme van een man, dus hebben vrouwen het vaak erg koud”, vertelt de journalist. „Reference man is bij veel dingen aanwezig, maar niet bij alles. Vaak echter wel bij dingen waarvan je verwacht dat ze objectief en neutraal zijn. Wat ik vooral schokkend vind, is dat zelfs algoritmes, waarvan we vaak denken dat ze objectief zijn, een vooringenomenheid kunnen hebben met grote gevolgen. Terwijl die bij uitstek neutraal ingesteld zouden moeten zijn.”

In Reference Man zien we dan ook een voorbeeld van een Amerikaanse creditcard. De hoogte van de limieten werd bepaald door een algoritme. Mannen kregen steevast een hogere limiet, ook als ze hetzelfde beroep uitoefenden als vrouwen. De toeslagenaffaire is nog zo’n voorbeeld van een algoritme met een bias. Alleenstaande moeders en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond werden veel sneller aangewezen als mogelijke fraudeurs dan witte mannen, bijvoorbeeld. Het is dan ook niet gek dat veel slachtoffers van de toeslagenaffaire moeders zijn met een niet-westerse achtergrond. Omdat het algoritme was gevoed met data met een bias, komt er ook weer een bias uit. Frankenmolen: „Als we algoritmes voeden met complete data, zonder vooringenomenheid, hakken we die vicieuze cirkel door. Anders kopieer je historische en maatschappelijke ongelijkheid die in data zit, de toekomst in. Als we dat niet willen, moeten we die keuzes nu maken en die gesprekken nu voeren.”

Vooroordelen in de gezondheidszorg

Een ander schokkend voorbeeld is dat van de gezondheidszorg. In haar docu spreekt Frankenmolen met een vrouw die een herseninfarct had, maar wiens klachten werden afgeschreven als ‘gewoon hoofdpijn’. Het resultaat: ze kwam pas na een paar uur aan in het ziekenhuis en heeft nu hersenschade.

„Er bestaat een kennisgat wanneer we het over het vrouwelijk lichaam hebben, maar het mannelijke lichaam is juist heel vaak onderzocht. Dat is historisch gezien misschien te verklaren, maar er is ook iets aan te doen”, zegt Frankenmolen. Nog zo’n voorbeeld van een bias: in boeken over dermatologie zijn vooral foto’s van een witte huid te zien. Bij mensen met een gepigmenteerde huid wordt huidkanker daarom veel later of helemaal niet gediagnosticeerd. Maar in een boek over geslachtsziektes zie je vooral foto’s van een zwarte huid. De dermatoloog die Frankenmolen spreekt, gaat hier niet diep op in, maar de verdeling van deze foto’s werken bijna stigmatiserend. Alsof het één sommige mensen heel vaak overkomt en anderen niet. Daarnaast werkt het dokters in opleiding tegen: ze leren zo bijvoorbeeld geen melanomen te herkennen bij een donkere huid.

‘Doek over een beslagen ruit’

„Met deze docu wil ik een doek over een beslagen ruit halen”, vertelt Frankenmolen. „Ik wil vooral meer bewustzijn creëren. Sommige mensen weten misschien al wel dat er íets niet klopt, maar hoe ver dat gaat, is vaak niet bekend. Heel veel mensen zijn er wel al mee bezig, zoals de mensen uit de zorg en de techniek die ik spreek. Zij zijn echt een advocate for change en proberen er iets aan te veranderen, maar ik denk dat praten over dit onderwerp ook al heel erg helpt.”

Reference Man focust zich vooral op de effecten van deze meetlat op mensen van kleur en vrouwen. In de eerste aflevering staat de gezondheidszorg in de spotlights, de tweede gaat over technologie, nummer drie over het dagelijks leven en de vierde gaat over de arbeidsmarkt.

Je ziet de docuserie vanaf maandag 10 januari tot en met donderdag 13 januari, om 22.15 uur bij BNNVARA op NPO2.